چوار هێزەکەی گەردوون

 چوار هێزه‌كه‌ی گه‌ردوون

( بِسْمِ اللَّـهِ الرَّحْمَـٰنِ الرَّحِيمِ )

اللَّهُ الَّذِي رَفَعَ السَّمَاوَاتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا ۖ ثُمَّ اسْتَوَىٰ عَلَى الْعَرْشِ ۖ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ ۖ كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَلٍ مُسَمًّى ۚ يُدَبِّرُ الْأَمْرَ يُفَصِّلُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ بِلِقَاءِ رَبِّكُمْ تُوقِنُونَ ﴿٢﴾

گه‌ردوونی ئێمه‌ به‌ چه‌ند ستوونێك ڕاگیراوه‌ ئه‌وانیش چوار هێزی سه‌ره‌كی سروشتن 

1/هێزی كێشكردن

2/ هێزی ناوكی لاواز 

3/ هێزی كاروموگناتیسی

4/هێزی ناوكی به‌هێز

هه‌ر ڕووداوێكی فیزیای له‌م گه‌ردوونه‌ دا كه‌ ڕووده‌دات پێویستی به‌ هه‌بوونی یه‌كێك له‌م چوار هێزانه‌ هه‌یه‌.

هه‌ر یه‌كێک له‌م هێزانه‌ ته‌نولكی تایبه‌ت به‌خۆی هه‌یه‌ كه‌ هه‌ڵگری ئه‌م هێزانه‌ن, به‌رپرسن له‌ گواستنه‌وه‌ی ئه‌م هێزانه‌, ئه‌م هه‌موو ته‌نولكانه‌ خێزانێك پێكدێنن له‌ناو خشته‌ی ته‌نولكی سه‌ره‌تایی دا كه‌ پێی ده‌ڵێن خێزانی (بوزون) ئه‌م خێزانه‌ پێكهاتووه‌ له‌ چوار ته‌نولكی

هه‌ڵگری هێزه‌كان (force carriers) كه‌ ئه‌مانه‌ن:

(گلون,فوتون,w بۆزون, z بۆزون)

له‌گه‌ڵ ته‌نولكه‌یه‌كی به‌رپرس له‌ بارستای ته‌نه‌كان كه‌ پێی ده‌ڵێن (هیگز بۆزون).

وه‌ك گوتمان هێزه‌كانی سروشت ته‌نولكی تایبه‌ت به‌ خۆیان هه‌یانه‌ جگه‌ له‌ هێزی كێشكردن كه‌ هێشتا گه‌ران له‌ ته‌نولكه‌كانی هه‌ڵگری ئه‌م هێزه‌ به‌رده‌وامه‌، پێشبینی ده‌كرێت كه‌ له‌وانه‌یه‌ ته‌نولكه‌یه‌ك هه‌بێت به‌ ناوی (گراڤیتون) به‌ڵام تا ئێستا دڵنیا نه‌كراوه‌!

ڕوونكردنه‌وه‌یه‌ك بۆ هه‌ر یه‌ك له‌م هێزانه‌:

هێزی كێشكردن: چه‌مانه‌وه‌یه‌ له‌ كات و شوێن دا

 (space-time)

 كه‌ به‌هۆی هه‌بوونی بارستای ته‌نێك له‌ناو كات و شوێن دا ئه‌م چه‌مانه‌وه‌یه‌ ڕووده‌دات. ئه‌م دیارده‌یه‌ له‌ ناو زۆرێك له‌ دیارده‌كانی سروشت دا ڕۆلی خۆی ده‌بینێت بۆ نموونه‌ (سۆرانه‌وه‌ی زه‌وی به‌ده‌وری خۆر دا, دیارده‌ی هه‌ڵكێشان و داكێشان كه‌ مانگ ئه‌و كاریگه‌ریه‌ دروست ده‌كات له‌سه‌ر زه‌وی، كه‌وتنت له‌سه‌ر په‌یژه‌كان ....هتد). هێزی كێشكردن له‌وانه‌یه‌ له‌ هه‌موو هێزێكی تر پێشچاوتر بێت بۆ مرۆڤ و زیاتر هه‌ستی پێ ده‌كه‌ین. یه‌كه‌م كه‌س كه‌ بیر له‌ هه‌بوونی هێزی كێشكردن كردووه‌ زانای بریتانی ( ئیسحاق نیوتن) بووه‌, وای زانی كه‌ ئه‌م هێزی كێشكردنه‌ له‌ نێوان دوو ته‌ن دا په‌یا ده‌بێت له‌ ئه‌نجامی بارستای هه‌ردوو ته‌نه‌كه‌, به‌ڵام به‌ته‌واوی ئاشنا نه‌ببوو به‌وه‌ی كه‌ ئه‌م هێزه‌ بۆ خۆی چ شتێكه‌ و له‌ چ پێكدێت! دوای تێپه‌ربوونی چه‌ند سه‌ده‌یه‌ك زانایه‌كی ئه‌ڵمانی به‌ناوی (ئه‌ڵبێرت ئێینشتاین) بیردوزه‌یه‌ك داهێنا كه‌ به‌ یه‌كێك له‌ ستوونه‌كانی زانستی فیزیای داده‌نرێت ئه‌ویش بیردوزه‌ی (ڕێژه‌ی گشتی) بوو, تێیدا ڕوون كرد كه‌ هێزی كێشكردن هێزێكی شاراوه‌ نییه‌ هه‌ڵده‌ستێت به‌ پێكه‌وه‌ به‌ستنی مانگ و زه‌وی هه‌روه‌كو  گوریسێك(په‌تێك) له‌ نێوانیاندا! 

به‌ڵكو چه‌مانه‌وه‌یه‌كه‌ له‌ كات و شوێن دا ئه‌م چه‌مانه‌وه‌یه‌ وا ده‌كات‌ ته‌ن له‌ ڕێره‌وێكی ڕاست دا نه‌ڕوات له‌ گه‌ردوون دا به‌ڵكو به‌شێوه‌یه‌كی بازنه‌یی یان هێڵكه‌یی پێویسته‌ به‌ده‌وری ته‌نی بارستا گه‌وره‌ دا بخولێنه‌وه‌. بۆ ئه‌وه‌ی به‌ شێوه‌یه‌كی ڕونتر تێبگه‌ی بیر له‌ پارچه‌ قوماشێك بكه‌وه‌ كه‌ هه‌ر چوار لایه‌كه‌ی هه‌ڵواسراون تۆ هه‌ڵده‌ستی به‌ دانانی تۆپێكی بارستای گه‌وره‌ له‌ نێه‌ ئه‌م پارچه‌ قوماشه‌ دا ده‌بینی كه‌ تا ڕاده‌یه‌ك چه‌مانه‌وه‌یه‌ك له‌ قوماشه‌كه‌دا دروست بوو, پاشان تۆپێكی خاوەن باڕستا بچووك بێنه‌ و له‌سه‌ر ئه‌م قوماشه‌ دابنێ ده‌بینێ كه‌ جوڵه‌ی ئه‌م تۆپه‌ ڕاست نیه‌ و به‌شێوه‌یه‌كی بازنه‌ی یه‌ , ئه‌مه‌ش به‌هۆی ئه‌و چه‌مانه‌وه‌یه‌ كه‌ تۆپه‌ گه‌وره‌كه‌ دروستی كردووه‌, هێزی كێشردنیش به‌ هه‌مان شێوه‌ ره‌فتار ده‌كات. هه‌ر چه‌ند هێزی كێشكردن هۆكاری ڕاگرتنی هه‌ساره‌كانه‌ به‌ مانگه‌كانیانه‌وه‌ و كومه‌ڵه‌ی خۆره‌كه‌مان و هه‌روه‌ها ئه‌و گه‌ڵه‌ئه‌ستێرانەی له‌ گه‌ردوون دا  به‌ڵام به‌ لاوازترین هێز داده‌نرێت له‌ نێوان چوار هێزه‌كه‌ی سروشت دا به‌ تایبه‌تیش له‌ ئاستی كوانته‌م دا (گه‌رد و گه‌ردیله‌), تا ڕاده‌یه‌ك هێزی كێشكردن ڕۆلی خۆی نیه‌ له‌م ئاسته‌ بچووكه‌دا ! تا ئێستا هۆكاره‌كه‌ی دیار نییه‌ ئایا بۆچی  له‌هه‌مووان لاوازتره‌, بۆ زانیاری هه‌ر كه‌سێك وه‌ڵامی ئه‌م پرسیاره‌ بزانێت ده‌توانێت بچێته‌ وڵاتی سوید و له‌وێ میدالیای خه‌ڵاتی نۆبڵ به‌ده‌ست بێنێت له‌گه‌ڵ كوژمێكی پاره‌ كه‌ ده‌كاته‌‌ یه‌ك ملیون دۆلار… خوای گه‌وره‌ بكاته‌ نصیبمان!!😆

هێزی ناوكی لاواز : ئه‌م هێزه‌ به‌رپرسه‌ له‌ کرداری شیبوونه‌وه‌ی ته‌نولكه‌كان له‌ناو گه‌ردیله‌دا, کە ئێمە سێ جۆڕمان هەیە، یەکێک لەوان شیبوونەوەی (بێتا) یە.ئەم کردارە ڕووده‌دات بۆ ئه‌و گه‌ردیلانه‌ی كه‌ جێگیر نین واته‌ ژمارەی پڕوتون و نیوتڕونه‌كان زۆرن, کاتێ ژمارەی نیۆتڕونەکان لە پڕۆتۆنەکان زیاتر بێت لێرە نیۆتڕۆنێکی گه‌ردیله‌ی ناجێگیر دەگۆڕدرێت بۆ پڕوتونێك بۆ ئه‌وه‌ی گه‌ردیله‌كه بخاته‌ ناو‌‌ باری جێگیربوون دا ،بەمەش ئەلکتڕونێک لەگەل دژەنیوترینویێک(کە ئەویش تەنولکەیێکە لەناو خشتەی تەنولکی سەرەتای) بەرهەمدێن، پاشان گەردیلەکە بەجێدەهێلێن. بەڵام کاتێک ژمارەی پڕوتونەکان زیاتر بوو لە نیوتڕۆنەکان ،لێرە پڕوتۆنێک دەگۆڕدرێت بۆ نیۆتڕونێک ڵەگەڵ ئەمەش پۆزیتڕونێک و نیۆتڕینویێک بەرهەمدێن. و بەهەمان شێوە گەردیلەکە بەجێدەهێلێن،،،. هێزی ناوكی لاواز كاره‌كه‌ی گوڕینی هه‌نێك له‌ ته‌نولكه‌كانه‌ بۆ هه‌نێ ته‌نولكه‌كانی تر. هه‌ر وه‌كو له‌ سه‌ره‌تادا ئاماژه‌مان پێكرد هه‌ر هێزێك ته‌نولكی تایبه‌ت به‌ خۆی هه‌یه‌, ته‌نولكه‌كانی هه‌ڵگری ئه‌م هێزه‌ پێی ده‌ڵێن

 (بۆزۆن z, بۆزۆن w)

 كه‌ ده‌كه‌ونه‌ ناو خێزانی بۆزۆنه‌كاندا. هه‌روه‌ها ئه‌م هێزه‌ پێویسته‌ بۆ كرداری یه‌كگرتنی ناوكی 

( nuclear fusion) كه‌ له‌ناو خۆره‌كه‌ماندا ڕووده‌دات كه‌ وزه

‌ و ڕۆناكی بۆ ئێمه‌ به‌رهه‌م دێنێت, له‌جیاتی ئه‌مه‌ زاناكان ته‌مه‌نی زۆرێك له‌ زینده‌وه‌رانی مردوو و له‌ناوچوو و هه‌روه‌ها ته‌مه‌نی به‌رده‌كانیش له‌ ڕێگه‌ی ئه‌م هێزه‌وه‌ ده‌زانن.

هێزی كاڕۆموگناتیسی: هه‌روه‌ها پێی ده‌ڵێن هێزی لورێنتز, ئه‌م هێزه‌ له‌نێوان دوو ته‌نولكی بارگاوی دا كار ده‌كات بۆ نموونه‌ وه‌كو ئه‌لكترونه‌كان كه‌ خاوه‌نی بارگی نێگه‌تیڤن و هه‌روه‌ها پروتۆن كه‌ خاوه‌ن بارگی پۆزه‌تیڤن. ئاشكه‌رایه‌ كه‌ بارگه‌كانی وه‌كیه‌ك له‌یه‌ك دوور ده‌كه‌ون و بارگی دژی یه‌ك نزیكی یه‌ك ده‌بن. توندی ئه‌م هێزه‌ به‌نده‌ له‌سه‌ر گه‌وره‌ی بارگی ته‌نولكه‌كان و هه‌روه‌ها له‌سه‌ر دووری نێوانیان. ئه‌م هێزه‌ پێكدێت له‌ دوو چه‌مك : هێزی كاره‌با 

(electric force)

 له‌گه‌ڵ هێزی موگناتیسی 

(magnetic force)

... سه‌ره‌تا زاناكان وایان زانی كه‌ ئه‌م دوو هێزه‌ له‌یه‌ك جیاوازن به‌ڵام دوای چه‌ندین ڵێكوڵینه‌وه‌ له‌سه‌ر ئه‌م بابه‌ته‌ بۆیان ده‌ركه‌وت كه‌ ئه‌م دوو هێزه‌ پێكه‌وه‌ دوو پێكهاته‌ی سه‌ره‌كین بۆ دروستبوونی هێزی کاروموگناتیسی . ته‌نولكی بارگاوی بوارێكی كاره‌با به‌ده‌وریان دا بوونی هەیە,كاتێك ئه‌م ته‌نولكه‌ بارگاویه‌ ده‌ست به‌ جوڵه‌ ده‌كه‌ن بوارێكی مۆگناتیسی به‌ده‌وریان دا دروست ده‌بێت, له‌به‌ر ئه‌وه‌ كاتێ ئه‌لیكترون له‌ناو وایرێكی كاره‌با دا ده‌ست به‌ جۆڵه‌ ده‌كه‌ن بۆ شه‌حنكردنی كومپیوته‌ر و موبایله‌كانمان ئه‌م وایره‌ ده‌بێته‌ وایرێكی مۆگناتیسی له‌به‌رئه‌وه‌ی ته‌نولكه‌ بارگا‌ویه‌كان له‌ناوی دا دەجۆڵن. هێزی كارۆموگناتیسی له‌ نێوان ته‌نولكه‌ بارگاوییه‌كان ده‌گوازرێته‌وه‌ له‌ڕێگه‌ی ته‌نولكی هه‌ڵگری ئه‌م هێزه‌ ئه‌ویش (فوتون)ه‌ كه‌ بارستاكه‌ی 

rest mass

 یه‌كسانه‌ به‌ سفر. ئه‌و دیاردانه‌ی كه‌ ئه‌م هێزه‌ ڕۆلی تێدا هه‌یه‌ ئه‌مه‌ن (سورانه‌وه‌ی ئه‌لیكترونێك به‌ده‌وری ناوكی گه‌ردیله‌كه‌دا, به‌ندبوونی گه‌ردیله‌كان بۆ دروستكردنی مادده‌كان وه‌كو كلۆریدی سۆدیوم-خوێی خواردن و كلۆریدێ كالسیوم...هتد)

هێزی ناوكی به‌هێز : ده‌توانین پێی بڵێن سه‌ركرده‌ی هه‌ر سێ هێزه‌كانی تر!

چونكه‌ له‌هه‌مووان به‌ هێزتره‌, نزیكی شه‌ش هه‌زار تڕلیون تڕلیون تڕلیون واته‌ (ژماره‌ شه‌ش و 39 سفر به‌دوای دا)جار له‌ هێزی كێشكردن به‌هێزتره‌!!, ئه‌م هێزه‌ به‌رپرسه‌ له‌ پێكه‌وه‌‌ به‌ستنی كواركه‌كانی ناو پرۆتون و نیوتڕونه‌كان دا كه‌ هه‌ر پرۆتۆنێك و نیوترۆنێك له‌ 3كوارك پێكدێت, هه‌روه‌ها به‌شێكی ئه‌م هێزه‌ به‌رپرسه‌ له‌ پێكه‌وه‌به‌ستنی پروتونه‌كان له‌گه‌ڵ نیوترونه‌كان.

هه‌روه‌ك پێش ئێستا ئاماژه‌مان پێكرد كه‌ ته‌نولكه‌كانی خاوه‌ن بارگای هاوتا له‌یه‌ك دوورده‌كه‌ونه‌وه‌, و له‌به‌رئه‌وه‌ی ناوكی گه‌ردیله زیاتر له‌ پرۆتونێك له‌ناوی دا هه‌یه‌ جگه‌ له‌ گه‌ردیله‌ی هایدروجین, لێره‌ ئه‌م پرۆتونانه‌ زۆر ڕقیان له‌ یه‌كتره‌ چونكه‌ خاوه‌ن هه‌مان بارگه‌ن( هه‌روه‌كو دوو كچ كاتێ ده‌بینن هه‌مان جلیان له‌به‌ره‌! 😆), ڕۆلی ئه‌م هێزه‌  پێكه‌وه‌به‌ستنی پرۆتون و نیوترونه‌كانه‌ ..بۆ ئه‌وه‌ی ناوكی گه‌ردیله‌كه‌ سه‌لامه‌ت بێت!, سوپاس بۆ خوای گەورە كه‌ نیوترۆن بێ بارگه‌ن واتا وه‌كو پرۆتۆن و ئه‌لیكترونه‌كان نین چونكه‌ گه‌ر بارگی نیوترونه‌كان وه‌كو بارگی  پرۆتونه‌كان بووایه‌ ئه‌وا جه‌نگی جیهانی سێیه‌م ڕووده‌دات به‌ڵام له‌سه‌ر ئاستی گه‌ردیله‌یی (كوانته‌می)😂. هه‌ر له‌به‌رئەمه‌ هێزی ناوكی به‌هێز له‌هه‌مووان به‌هێزتره‌. ده‌رباره‌ی ته‌نولكی هه‌ڵگری ئه‌م هێزه‌ هه‌ر له‌ خێزانی بۆزۆنه‌كانه‌ كه‌ پێی ده‌ڵێن (گڵون) ئه‌م ته‌نولكه‌ وه‌كو كه‌تیره‌ ره‌فتار ده‌كات كه‌ هه‌ڵده‌ستێت به‌ پێكه‌وه‌به‌ستنی ئه‌و كواركانه‌ی له‌ناو پرۆتۆن و نیوتڕونه‌كان دان.

لەکۆتایش دا بە باشی بیر لەو ئایاتەی خوا بکە ئەوەی لە سەرەتا دامناوە و دواتر جوان بیر لەم هێزانەدا بکە دڵنیام سەرسام دەبیت!

نوسین:باران حسن

وەرگێڕان بو زاراوەی سۆرانی :ڤەژین عبدالرحمن

بەزاراوەی بادینی:

هەر چار هێزێن گەردوونی

اللَّهُ الَّذِي رَفَعَ السَّمَاوَاتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا ۖ ثُمَّ اسْتَوَىٰ عَلَى الْعَرْشِ ۖ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ ۖ كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَلٍ مُسَمًّى ۚ يُدَبِّرُ الْأَمْرَ يُفَصِّلُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ بِلِقَاءِ رَبِّكُمْ تُوقِنُونَ ﴿٢﴾

ئەڤ گەردوونێ مە بچەند ستوینەکان یێ هاتیە ڕاگرتن کو ئەوژی ٤ هێزێن سەرەکی یێن سروشتینە

1/هێزا کێشکرنێ

2/هێزا ناوکیا لاواز

3/هێزا کاروموگناتیسی

4/هێزا ناوکیا بهێز

هەر ڕویدانەکا فیزیایی یا دڤی گەردوونیدا ڕویددەت پێدڤی ب هەبوونا ئێک ژڤان هەر چوار هێزان هەیە.

هەر ئێک ژڤان هێزان تەنولکێن تایبەت بخوڤە یێن هەین کو هەلگرێن ڤان هێزانە و دبەرپرسن ژ ڤەگوهاستنا ڤان هێزان ، ئەڤ هەمی تەنولکە خێزانەکێ پێکدئینن دناڤ خشتێ تەنولکێن سەرەتاییدا کو دبێژنێ خێزانا (بوزون)ان ئەڤ خێزانە یا پێکهاتیە ژ چوار تەنولکێن هەلگرێن هێزان

(force carriers) 

کو ئەڤەنە 

(گڵۆن،فوتون،w بۆزۆن، z بۆزۆن)

 دگەل تەنولکەکێ بەرپرس ژ بارستا تەنان کو دبێژنێ

 (هیگز بۆزۆن).

هەروەکی مە گۆتی هێزێن سروشتی تەنولکێن تایبەت بخوڤە یێن هەین ژبلی هێزا کێشکرنێ کۆ هێشتا لێگەڕیان ل تەنۆلکێ هەلگرێ ڤێ هێزێ یا بەردەوامە و دهێتە پێشبینیکرن کۆ دبیت تەنۆلکەک هەبیت بناڤێ (گڕاڤیتون) لێ هەتا نوکە نە بپشتڕاستی!

شلۆڤەکرنەک بو هەر ئێک ژڤان هێزان:

هێزا کێشکرنێ : چەمیانەکە د دەمجهی

 (space-time)

 دا کۆ ژ ئەگەرێ هەبوونا بارستا تەنەکی دناڤ ڤی دەمجهیدا ئەڤ چەمیانە ڕویددەت. ئەڤ هێزە دگەلەک دیاردێن سروشتیدا ڕولێ خو دبینیت بۆ نموونە(زڤڕینا ئەردی لدور ڕۆژێ، دیاردا هەڵکێشان و داکێشان ئەڤا کو هەیڤ پێ ڕادبیت ژئەگەری کاریگەریا کێشکرنا وێ بۆ سەر ئەڕدی،کەتنا تە لسەر دەڕەجکان😅....هتد). هێزا کێشکرنێ دبیت ژ هەمی هێزێن دی بەرچاڤتر بیت بۆ مروڤی و ئەم پتر هەستپێدکەین. ئێکەم کەس کۆ هزرا هەبوونا هێزا کێشکرنێ کری زانایێ بڕیتانی (ئیسحاق نیوتن) بوویە، ئەوی وەسا زانی کۆ ئەڤ هێزا کێشکرنێ دناڤبەرا دوو تەنان دا پەیدادبیت ژ ئەنجامێ بارستا وان، بەلێ بتەمامی ئاشنا نەببوو کو ئەڤ هێزە بخۆ چ تشتە و ژ چ پێکدهێت!.پشتی بورینا چەند چەرخەکان زانایەکێ ئەڵمانی بناڤێ (ئەلبێرت ئاینشتاین) بیردوزەک داهێنا کو دهێتە دانان ئێک ژ ستوینێن زانستێ فیزیایێ ئەوژی بیردوزا (ڕێژەییا گشتی) بوو، و تێدا دیارکر کۆ هێزا کێشکرنێ نە هێزەکا ڤەشاڕتیە رادبیت بگرێدانا هەیڤێ ب ئەردیڤە هەروەکی هەبوونا حەبلەکی دناڤبەرا واندا! بەلکۆ چەمیانەکە د دەمجهیدا ئەڤ چەمیانە وەدکەت کو تەن د ڕێڕەوەکا ڕاست دا نەچن د گەڕدوونی دا بەڵکۆ بشێوەیەکێ بازنەی یان هێلکەیی پێدڤیە لدۆڕ تەنێن بارستە مەزن بزڤڕن. داکۆ بشێوەیەکێ ڕۆنتڕ تێبگەهی هزرا خۆ دپارچە قوماشەکی دا بکە کو هەر چار لایێن وێ دهەلاویستینە و تو ڕادبی ب دانانا تەپەکا بارستە مەزن بۆ ناڤ ڤی پاڕچە قۆماشیدا دێ بینی کو کۆ تا ڕادەیەکی چەمیانەک د قوماشیدا پەیدا بوو ،پاشی تەپەکا باڕستە بچووک بینە و لسەر ڤی قۆماشی زێدەکە دێ بینی کۆ لڤینا ڤێ تەپێ نەیا ڕاستە بەڵکۆ بشێوەیەکێ بازنەییە، ئەڤەژی ژ ئەگەڕێ وێ چەمیانا تەپا بارستە مەزن پەیداکری، هێزا کێشکرنێ ژی بهەمان شێوە ڕەفتارێ دکەت. هەرچەندە هێزا کێشکرنێ ئەگەرێ ڕاگرتنا هەسارەیانە ب هەیڤێن وانڤە و کۆمەڵا مە یا ڕۆژێ و هەڕوەسا هەمی ئەو گەلەئەستێرێن د گەردوونی دا لێ دهێتە دانان ژ لاوازترین هێز دناڤ هەر چوار هێزێن سڕۆشتیدا بتایبەتی د ئاستێ کۆانتەمیدا (گەردیلە و گەڕدان) دا ، تا ڕادەیەکی هێزا کێشکرنێ ڕولێ خو نینە دڤی ئاستێ بچووک دا!. و هەتا نوکە ئەگەر نەیێ دیارە ئایا بۆچی ژ هەمیا لاوازترە ، بۆ پێزانین هەر کەسەکێ بەرسڤا ڤێ پرسیاری بزانیت دشێت بچیتە وەڵاتێ سوید لوێرێ مەدالیا نوبڵ وەرگریت دگەل کوژمەکێ پارەی کو دبنە ئێک ملیون دوڵار ،،،خودێ بکەتە بەهرا مە!😆

هێزا ناوکیا لاواز : ئەڤ هێزە یا بەرپرسە ژ کریارا شیبوونا ناڤکێ دناڤ گەردیلێ دا ، کۆ مە سێ جوڕێن شیبوونا ناڤکێ یێن هەین ،ئێک ژوانا شیبوونا بێتایە.ئەڤ کریارە ڕووددەت بۆ وان گەردیلێن نەدجێگیر،ئانکۆ هژمارا پڕۆتۆن و نیوتڕونان تێدا یا زۆڕە،لدەمێ هژمارا نیوتڕونان پتر بیت ژ هژمارا پڕۆتۆنان لڤێرە نیوتڕونەکێ ڤێ گەردیلا ناجێگیر دێ هێتە گۆهڕین بۆ پڕۆتۆنەکی داکۆ گەردیڵێ بکەتە دبارەکێ جێگیردا،دگەل ڤێ ئەلکتڕۆنەک و دژەنیوتڕینویەک(کۆ ئەوژی دکەڤیتە دخشتێ تەنۆلکێن سەرەتایدا) بەرهەمدهێن، پاشی گەردیلێ بجھ دهێلن.لێ لدەمێ هژمارا پڕۆتۆنا پتر بیت ژ نیۆتڕونا بەروڤاژی دێ پڕۆتۆن هێتە گۆهڕین بۆ نیۆتڕۆنەکی و دگەل هندێ دێ پۆزیتڕونەک و نیوتڕینۆیەک بەرهەمهێن ،ئەوژی رهەمان شێوە دێ ژ گەردیلێ پەشیێن و بجھ هێلن.ئەڤجا هێزا ناوکیا لاواز ئەرکێ وێ گۆهڕینا هندەک تەنولکانە بۆ هندەک تەنۆلکێن دی، هەڕوەکی مە لدەسپێکێ ئاماژە پێدای کۆ هەر هێزەکێ تەنۆلکێ خۆیێ تایبەتێ هەی ، تەنۆلکێن هەلگرێن ڤێ هێزێژی دبێژنێ 

(w بۆزۆن،z بۆزۆن) 

کۆ دکەڤنە دخێزانا بۆزۆناندا. و هەروەسا ئەڤ هێزە یا پێدڤیە ژبو کریارا ئێکگرتنا ناڤکێ

 (nuclear fusion) 

ئەوا دناڤ ڕۆژا مەدا رۆیددەت کۆ وزێ و ڕوناهیێ بومە بەرهەم دئینیت، ژبلی ڤێژی زانا ژیێ گەلەک ژ گیانەوەرێن مری و ژناڤچوی و هەروەسا ژیێ بەران بهاریکاریا ڤێ هێزێ دزانن.

هێزا کاڕۆمۆگناتیسی : هەروەسا دبێژنێ هێزا لۆرێنتز، ئەڤ هێزە دناڤبەرا دوو تەنۆلکێن بارگەدار دا کاردکەت بۆ نموونە وەکی  ئەلکتڕونان کۆ خودان باڕگە نێگەتیڤە و هەروەسا پڕوتون کو خودان باڕگە پوزەتیڤە.یا ئاشکرایە کۆ باڕگێن وەکهەڤ ژێک دویر دکەڤن و بەروڤاژی  باڕگێن دژی ئێک نێزیکی ئێک دبن، توندیا ڤێ هێزێ بەندە لسەر مەزنیا بارگێت تەنولکان و هەروەسا لسەر دویراتیا دناڤبەڕا تەنولکان.ئەڤ هێزە پێکهاتیە ژ دوو چەمکان : هێزا کاڕەبێ 

(electric force) 

دگەل هێزا مۆگناتیسی

(magnetic force) ..

لدەسپێکێ زانایان وەسا زانی کو ئەڤ هەردوو هێزە دژێک جودانە لێ پشتی چەندین لێگەڕیانا لدور ڤی بابەتی بۆ دیاربوو کو ئەڤ هەردوو هێزە پێکڤە دوو پێکهاتێن سەرەکینە بۆ پەیدابوونا هێزا کارومۆگناتیسی.تەنۆلکێن بارگەدار بوارەکێ کارەبایی لدور وان پەیدا دبیت لدەمێ دراوەستیایی هەروەسا لدەمێ دلڤینێ ژی دا، وەختێ ئەڤ تەنولکێن بارگەدار دەست بلڤینێ دکەن بوارەکێ مۆگناتیسی لدەوروبەری وان پەیدادبیت ،ژبەرڤێ لدەمێ ئەلکترون دناڤ واهێرەکا کارەبێ دا دەست بلڤینێ دکەن ژبۆ شەحنکرنا کومپیوتەر و موبایلێن مە ئەڤ واهێرە دێ بیتە واهێرەکێ مۆگناتیسی ژبەرکو تەنولکێن بارگەدار دناڤدا دەست بلڤینێ کرن.هێزا کاروموگناتیسی دناڤبەڕا تەنولکێن بارگەدار دا دهێتە ڤەگوهاستن بڕێکا تەنولکێ هەلگرێ ڤێ هێزێ ئەوژی (فوتون) ە کۆ بارستا وی 

(rest mass) 

یەکسانە بسفڕێ .ئەو دیاردێن کو ئەڤ هێزە ڕۆڵێ خۆ تێدا دبینیت ئەڤەنە (زڤڕینا ئەلکتڕونی لدۆڕ ناڤکا گەردیلێ،بەندبوونا گەردیلان بۆ دروستکرنا هندەک ماددان وەکی کلۆریدێ سۆدیۆم -خوێیا خوارنێ و کلۆریدێ کالسیوم....هتد).

هێزا ناوکیا بهێز : ئەم دشێین بێژینە ڤێ هێزێ سەرکردێ هەر سێ هێزێن دی! چونکۆ ژ هەمی هێزێن دی بهێزترە، نێزیکی شەش هزار تڕلیون تڕلیون تڕلیون ئانکۆ (ژمارە شەش و 39 سفڕ لدویڤدا)  جاران ژ هێزا کێشکرنێ بهێزترە!!، ئەڤ هێزە یا بەرپرسە ژ پێکڤەگرێدانا کواڕکێن دناڤ پڕوتون و نیۆتڕونان دا و کو هەر پڕۆتۆن و نیوتڕونەکی 3 کواڕک تێدانە، هەروەسا بەشەکێ ڤێ هێزێ یێ بەرپرسە ژ پێکڤەگرێدانا پڕۆتۆنان ب نیوتڕونان ڤە. هەروەکی مە بەری نۆکە ئاماژە پێدای کۆ تەنۆلکێن خۆدان بارگێن وەکهەڤ ژێک دویر دکەڤن، ۆ ژبەرکۆ ناڤکا گەردیلێ پتر ژ پڕۆتۆنەکی بخوڤە دگریت ژبلی گەردیلا هایدروجینی لڤێرە ئەڤ پڕوتونە گەلەک کەربێت وان ژئێکودوو ڤەدبن چۆنکی خۆدان هەمان بارگەنە(هەروەکی هندەک کچان دەمێ دبینن کۆ هەڤاڵا وێژی هەمان جلک یێل بەر😂)،لڤێرە ڕۆڵی ڤێ هێزێ ئەوە کۆ پڕوتونان دگەل نیوتڕونان پێکڤەگرێدەت داکۆ ناڤکا گەردیڵێ یا بسڵامەت بیت !،سۆپاس بۆ خودایێ مەزن کۆ نیوتڕون یێ بی باڕگەیە ئانکو نە وەکی پڕوتون و ئەلکتڕونایە چونکی ئەگەر باڕگا نیوتڕونی وەکی یا پڕوتونی بیت دێ شەرێ جیهانی یێ سێیێ ڕویدەت بەس لسەر ئاستێ گەردیلەیی (کۆانتەمی)😂.هەر ژبەرهندێ هێزا ناوکیا بهێز ژهەمیان بهێزترە.سەبارەت تەنولکێ هەڵگرێ ڤێ هێزێ ژی هەر ژخێزانا بۆزۆنانە  و دبێژنێ (گڵون) ئەڤ تەنۆلکە هەر وەکی سکۆتینەکێ ڕەفتارێ دکەت کۆ ڕادبیت ب پێکڤە گرێدانا ئەو کوارکێن دناڤ پڕوتون و نیوتڕونان دا.

لدۆماهیێ ژی باش هزڕا خۆ دوێ ئایەتا خودێ دا بکە ئەڤا لدەسپێکێ پاشی هزرا خو دڤان هێزان دا بکە پشتڕاستم کۆ دێ مەندەهۆش بی!

سەرچاوەکان: