چۆن بیردۆزە شکستخواردووەکان توانیان پێشبینی ڕاستبکەن ؟

بەڵام ئەگەر بیردۆزەکان پێکهاتەی حەقیقەتی گەردوونمان پێ نەڵێن ئەوا چۆنە پێشبینی ڕاست دەکەن ؟ 

لە وەڵامی ئەم پرسیارە فەیلەسوفی زانست براد ڕای چوار خاڵ پێشکەش دەکات:

1.ستانداردەکانی ڕاستی accuracy دەگۆڕێت بەپێی کات.

بۆ نمونە: ئەمڕۆ شوێنی هەسارەکان زۆر وردتر ئەتوانین دیاریان بکەین بەبەراوردی مۆدێلی پەتڵیمۆس یاخود تەنانەت بەبەراوردی مۆدێلی خۆرسەنتەر کەیەکەمجار پێشکەش کرا ، بەڵام مۆدێلی پەتڵیمۆس بەپێی ستانداردی ڕاستێتی سەردەمی خۆی و تا سەدەی شانزەش هەر ڕاستێتی وردبوو ، جا بۆیە بێ مانایە  مۆدێلی پەتڵیمۆس بە ناڕاست inaccurate دابنێین لەبەرئەوەی ناتوانن گونجاوبن لەگەڵ ستانداردەکانی ئەمڕۆ.

2.مۆدێل و بیردۆزەکان بەمەبەست دیزاین کراون بۆ خوێندنەوەی داتاکان ، جا بۆیە جێگای موفاجەئە نییە کە مۆدێل و بیردۆزی هەڵە زۆرجار سەرکەووتوون.

بۆ نمونە: لە مۆدێلی پەتڵیمۆس eccentric circles و equant points زیادکرابوو تا ناڕێکیەکان چارەسەربکات ، یان لەمۆدێلی کۆپەرنیکۆس epicycles و deferent circles زیادکرابوو تا ناڕێکیەکان چارەسەربکرێت.

3.زۆرجار کەم و کورتی بیردۆزەکان پشتگوێ دەخرێن و ئەم شکستە ڕواڵەتیە پشتگوێدەخرێت.

بۆ نمونە: بەپێی بیردۆزی مێندەلیڤ کە توخمەکان بەپێی ڕیزبەندی ئەتۆمیک وەیت ڕیزدەکران نەدەتوانرا چەندین توخمی پێ بدۆزرێتەوە بەڵام لەگەڵ ئەوەشەدا زانایان کاریان دەکرد پێی.

4.لەکۆتایدا ، هەندێ زانا هەندێ تایبەتمەندی ئەخەنە ناو بیردۆزەکان و مۆدێلەکان کە بەڕێکەوت ئەتوانن بخوێننەوە کاریگەرییەکانی هەندێ بیردۆزی دوای خۆیان کە ئەو تایبەتمەندیانە لەڕوی هۆکارێتیەوە گرنگن بۆ دیاردەکان.

بۆ نمونە: لەبیردۆزی مێندەلیڤ دەبوو بەپێی ئەتۆمیک وەیت توخمەکان ڕیزبکەن بەڵام چوون توخمی تێلەریەم tellerium پێش ئایۆدین iodine دانا بەپێی تایبەتمەندی تر ، لەکاتێکدا دەبوو بەپێی ئەتۆمیک وەیت وەکو توخمەکانی تر ڕیزیان بکەن بەڵام بۆ هەندێ توخم پێچەوانەیان کردەوە.

چاوان بیردۆزێن سه‌رنه‌كه‌فتی شیان پێشبینییێن ڕاست بكه‌ن؟

بێگومان ل ده‌مێ دنێرینه‌ مێژوویا زانستی دێ بینین چه‌ندین بیردۆزێن سه‌رنه‌كه‌فتی د سه‌رده‌مێ خۆدا شیانێن پێشبینییێن ڕاست هه‌بوون بۆ نموونه‌ مۆدێلا په‌تلیمۆسی یان بیردۆزا فلۆجیستۆن یان ژی مۆدێلا ڕێزكرنا توخمێن كیمیایی ل دیڤ كێشا گه‌ردیلێ atomic weight و هتد...

به‌لێ ئه‌گه‌ر بیردۆز پێكهاته‌یا ڕاست و دروست یا گه‌ردوونی نیشا مه‌ نه‌ده‌ن پا چاوا پێشبینییێن ڕاست دكه‌ن؟ 

د به‌رسڤا ڤێ پرسیارێدا فه‌یله‌سوفێ زانستی براد ڕای چوار خالان پێشكێش دكه‌ت:

١. ستانداردێن ڕاستییێ accuracy دهێنه‌ گوهۆڕین ل دیڤ ده‌می.

بۆ نموونه‌: ئه‌ڤڕۆ دشێین جهێن هه‌ساره‌یان گه‌له‌ك هویرتر دیاربكه‌ین ببه‌راوردی لگه‌ل مۆدێلا په‌تلیمۆسی یان ژی مۆدێلا كو دبێژیت رۆژ ناڤه‌نده‌ یا كو ئێكه‌م جار هاتی پێشكێش كرن، به‌لێ مۆدێلا په‌تلیمۆسی ل دیڤ ستانداردێ ڕاستییێ یێ سه‌رده‌مێ وی بخۆ هه‌تا سه‌دێ شازدێ ژی هه‌ر ڕاستیه‌كا هویر بوو، ڤێجا ژبه‌رهندێ یا بێ ڕامانه‌ مۆدێلا په‌تلیمۆس ب نه‌ڕاست inaccurate دابنین ژبه‌ركو نه‌شێن گونجایبن لگه‌ل ستانداردێن ئه‌ڤڕۆ.

٢. مۆدێل و بیردۆز بمه‌ره‌م هاتینه‌ دیزاین كرن بۆ خواندنا داتایان، ڤێجا ژبه‌رهندێ نه‌ جهێ مه‌نده‌هۆشییێیه‌ كو مۆدێل و بیردۆزێن شاش گه‌له‌ك جاران سه‌ركه‌فتینه‌.

بۆ نموونه‌: د مودێلێن په‌تلیمۆسیداeccentric circles و equant points هاتبوون زێده‌كرن هه‌تا نه‌ڕێكییان چاره‌سه‌ر بكه‌ن، یان د مۆدێلا كۆپه‌رنیكۆسدا epicycles و deferent circles هاتبوون زێده‌كرن هه‌تا نه‌ڕێكی بهێنه‌ چاره‌سه‌ركرن.

٣. گه‌له‌ك جاران كێماسییێن بیردۆزان و لگه‌ل شكه‌ستنێن وان یێن ئاشكه‌را دهێنه‌ پشتگوهـ هاڤێتن.

بۆ نموونه‌: د بیردۆزا مه‌نده‌لیڤدا كو توخم ل دیڤ ڕێزبه‌ندییا كێشا گه‌ردیله‌یی هاتینه‌ ڕێزكرن د شیاندا نه‌بوو چه‌ندین توخم پێ بهێنه‌ ڤه‌دیتن به‌لێ لگه‌ل هندێ ژی زانایان پێ كار دكر.

٤. ل دوماهییێ ژی، هنده‌ك زانا هنده‌ك تایبه‌تمه‌ندییان دئێخنه‌ دناڤ بیردۆز و مۆدێلاندا كو بێ مه‌ره‌م دشێن بخوینن و كارتێكرنێن هنده‌ك بیردۆزێن ل دویڤ واندا كو ئه‌و تایبه‌تمه‌ندییێن ژ لایێ ئه‌گه‌رییێڤه‌ دگرنگن بۆ دیارده‌یان.

بۆ نموونه‌: د بیردۆزا مه‌نده‌لیڤدا دڤییا ل دیڤ كێشا گه‌ردیله‌یی توخم هاتبانه‌ ڕێزكرن ئه‌رێ چاوان توخمێ تێلووڕیێم tellurium ل پێش ئایۆداین iodine هاتییه‌ دانان ل دیڤ هنده‌ك تایبه‌تمه‌ندییێن دیتر، د ده‌مه‌كێدا پێدڤیبوو ل دیڤ كێشا گه‌ردیله‌یی وه‌كی توخمێن دی هاتبا ڕێزكرن به‌لێ بۆ هنده‌ك توخمان به‌رۆڤاژییه‌.

ژێده‌ر:

Resisiting Scientific Realism

k.brad wray